شهرستان گناباد با مساحتی حدود 5902 کیلومتر مربع از نظر موقعیت در طول جغرافیایی 58 درجه و 41 دقیقه و عرض جغرافیایی 34 درجه و 21 دقیقه قرار دارد و شهرستانهای همجوار آن در شمال فیض آباد و بجستان، مغرب فردوس و بجستان ،شرق خواف و در جنوب قائن است. ارتفاع متوسط این ناحیه از سطح دریای آزاد 1105 متر است.
مرکز آن گناباد در 260 کیلومتری مشهد می باشد و براساس آخرین تقسیمات کشوری دارای 2 بخش به نامهای مرکزی و کاخک، 3 شهر، 4 دهستان و حدود 125 آبادی دارای سکنه است.

گناباد با بارندگی متوسط 166 میلیمتر در سال جزو مناطق خشک و نیمه خشک و نیمه بیابانی ارزیابی گردیده و با توجه به درجه حرارت بالا و نبود رودخانه دایمی در گذشته برای زیستن مکان مناسبی نبوده اما حفر قنات و دسترسی به سفره های زیرزمینی  ظاهرا زمینه اقامت را در آن منطقه فراهم کرده و آن اقدام به شکل گیری زیستگاههای متعدد منجر شده است .
موقعیت گناباد در نقطه تلاقی راههای منتهی به مراکز اقتصادی ، فرهنگی و تمدنی کهن نیز رونق و توسعه همه جانبه آن را موجب شده تا آنجا که کوه و دشت گناباد در روایات اسطوره ای امکان تدارک دهها هزار جنگ جوی ایرانی و تورانی را در دو نبرد «پشن» و «دوازده رخ» داشته است .
گناباد در دوران تاریخی از چنان جایگاهی در جنوب خراسان برخوردار بوده که معابد بزرگ آن به نیازهای معنوی مردم در گستره ای وسیع پاسخ می داده اند .
مردم گناباد هم مثل دیگر قهستانیها در سال 29 هـ . ق پذیرای دین مبین اسلام شدند و وفاداری خود را به آن آیین الهی ابراز داشتند اما جور حکم و عوامل بنی امیه و بنی عباس مردم صبور و حق جوی گناباد را به مخالفت واداشت وآن مخالفتها در سال 203هـ . ق پس از شهادت علی بن موسی الرضا (ع) زمینه حضور محمدعابد و زید ، دو برادر مبارز امام رضا(ع) را در گناباد فراهم کرد . عقبه کاخک رزمگاه آن دو برادر با سواران مأمون عباسی و مدفن شد و زید پس از شهادت محمد عابد رهسپار افریز در مجاورت کاخک شد و در آنجا به شهادت رسید .
از آن دوران عقبه کاخک زیارتگاه شیفتگان آل علی (ع) شد و به برکت وجود مرقد مطهر آن امامزاده کاخک رونق گرفت و بعدها به بازار پرجنب و جوشی تبدیل گردید .
در قرون اولیه اسلام در منطقه گناباد شهرها و آبادیهای بزرگ و وسیعی وجود داشت که «جنابد» ، «بون» ، «پشن » از آن جمله بود .
از اواخر قرن پنجم تا اواسط قرن هفتم هجری اسماعیلیه در قهستان مانع دخالات مستقیم و روزمره حکام سلجوقی و خوارزمشاهی و مغول در منطقه بودند و اهالی شهرها و آبادیها ازآرامش نسبی برخوردار شدند و حتی یارای این را داشتند که از پایگاه قلعه شهاب در نزدیکی زیبد به هموطنان بازمانده و آواره خود در فتنه خانمانسوز مغولها خوراک و پوشاک برسانند .
در سال 655 هـ . ق هلاکوخان به قلعه های اسماعیلیه در قهستان حمله برد و اکثر آنها را در هم کوبید . قهستان به تصرف ایلخانان مغول در آمد و در اوایل قرن هشتم هجری گناباد مرکز قهستان و مقر حکومت «مولائیان» شد و اهمیت فراوان یافت .
از اواسط قرن نهم هجری به بعد اگرچه هجوم و چپاول ازبکها و ملک محمود سیستانی و ترکمنها و حسنی ها برای مردم گناباد تلخکامی به همراه داشت اما این دوران توام با شکوفایی و رونق علم و فن نیز بود و فرهیختگان گنابادی در خیلی از عرصه ها خوش درخشیدند .
کثرت منجمین گنابادی در دوران صفویه شگفت انگیز بود و پاشاهان صوفیه «جز اختر شناسی را که در گناباد پرورش یافته باشند به حضور نمی پذیرفتند» در دوران معاصر نیز گناباد بزرگمردانی چون محمد پروین گنابادی در دامان پرورانده و اینک نیز فرزندان شاسته اش در همه زمینه ها و از جمله در عرصه هنر توفیقات زیاد به دست آورده اند .
از گذشته های پرفراز و نشیب گناباد اکنون در عرصه شهرستان آثار و نشانه های فراوانی باقی مانده است که برخی از آنها اگر بی نظیر نباشد کم نظیر است . یکهزار و صد و پانزده رشته قنات  مهمترین نشانه های نبوغ ، ابتکار و عشق به زندگی در گناباد و نمادهای بارز تدبیر و دانش و تمدن ایرانی می باشد و قنات قصبه با بیش از سی و سه هزار متر طول نماد عینی حماسه زندگی مردم گناباد است . قلعه های فراز کوههای گناباد سمبل های پایداری و مقاومت و بناهای برجای مانده حکایتگر ایمان ، توانمندی و اندیشه های سازنده و همگرای مردم و هنرهای سنتی و آداب و رسوم و فرهنگ گویشی گناباد برخاسته از زمینه مناسب و اصیلی است که به همت مغزهای متفکر و دستهای توانا هموار و باور شده است . همه شواهد فرهنگی ، علمی و هنری بر یک خصیصه بارز مردم گناباد تأکید بر ذخایر معدنی و استعدادها و توانمندیهای ذاتی خود در بهره برداری از خاک و آب به توسعه همه جانبه آن شهرستان امیدوار باشند

دریافت نقشه

مسجد جامع گناباد :
مسجد جامع گناباد از بناهاي ارزشمند دوره خوارزمشاهیان در خراسان مسجد جامع گناباد است كه در كوي شرقي ( قصبه ) اين شهر قرار دارد . مسجد جامع با نقشه دو ايواني شامل سر در تزئيني ، صحن يا ميانسرا ، ايوان ها شمالي و جنوبي ، رواق و سه شبستان ستوندار است . سردر ورودي ضلع شمال شرقي بنا با طاق جناغي و حاشيه اي تزييني در پاكار طاق مزين به نقوش پرندگان در ميان گل و برگ بوده كه بر روي لايه اي از گچ ايجاد شده است . ايوان اصلي يا ايوان قبله در سمت جنوبي صحن واقع شده كه با چهار طاق گهواره عرضي و چهار قوس ، داراي تزئيناتي آجري شامل دو قطار پيچ ، نوارهاي اسليمي و يك حاشيه كتيبه قرآني به خط بنايي است كه در پايان عبارت « تسع و ستمائه 609 هـ . ق »‌ ذكر شده است  . كتيبه داخل ايوان نيز حاوي نام باني خير و سازنده مسجد است . همچنين در ايوان اصلي مسجد جامع محراب با نقوش هندسي گياهي و كتيبه هايي به خط معلقي مشاهده مي شود . در ضلع شرقي ايوان شرقي شبستاني است موسوم به قرآن كه پوشش سقف آن بر روي چهار ستون قرار گرفته است . آثار و شواهد معماري حكايت از آن دارد كه مسجد جامع فعلي بر روي مسجدي كهن تر بنا شده و در دوره ايلخاني نيز فضاهايي به آن افزوده شده است .

مزار امامزاده احمد بيمرغ(ع):

بناي آرامگاه شاهزاده سلطان احمد ابن موسي الكاظم ( ع‌) در 35 كيلومتري شرق گناباد نزديك به روستاي بيمرغ واقع است. بقعه با طرح و نقشه هشت ضلعي كه گنبد بر فراز آن ايجاد شده در ميان محوطه‌اي مشجر قرار گرفته است. بر پيرامون ديوار فضاي داخلي بنا كتيبه‌اي قرآني به چشم مي خورد كه به خط ثلث نگارش يافته است. به درستي روشن نيست اولين بقعه در چه تاريخي برپا شده اما سنگ قبر موجود در فضاي معماري بنا حاوي تاريخ 1053هـ . ق حاكي از آن است كه در دوره صفويه و مقارن با اين عصر بقعه‌اي در اين مكان وجود داشته و مرحوم حاج حسنعلي بيك آن را مرمت كرده است.
 

مسجد جامع قوژد :

روستاي قوژد و مسجد جامع آن به فاصله 10 كيلومتري از شهر گناباد واقع است. بناي مسجد شامل ايواني بزرگ است كه در سمت قبله آن قرار دارد و پوشش آن نيز با شيوه‌اي هنرمندانه به صورت جناغي اجرا شده است. محراب بر ديوار انتهايي ايوان به صورت فرورفتگي در ديوار با تزئينات ظريفي از مقرنس و كاربندي گچ تعبيه شده است. از فضاهاي ديگر اين بنا شبستان آن با پايه‌هاي خشتي و گلي است كه طاق هاي جناغي و كوتاه ايجاد پوششي بر روي بنا را ممكن نموده است. تزئينات مسجد جامع قوژد منحصر به آجرهاي خفته راسته و اشكال لوزي عمودي متصل به هم است . به لحاظ ساختار معماري اين بنا متعلق به قرن سيزدهم هجري است.

بقعه سلطان محمد عابد (ع) :

اين بقعه در 24 كيلومتري جنوب شهر گناباد مشرف بر كاخك بر فراز مدفن سلطان محمد بن موسي الكاظم ايجاد شده است. قرائن تاريخي اين شخصيت را برادر حضرت رضا (ع) معرفي نموده اند . كه بعد شهادت آن حضرت و به قصد مبارزه با مامون با ياران خود وارد خراسان مي شود و سرانجام توسط ماموران عباسي در قصبه كاخك به شهادت مي رسد. بنا بر اقوال گوناگون در اواخر دوره سلجوقي بنايي به اهتمام( امير عبدالله توني ) در مزار وي ساخته شد . ساختمان فعلي آرامگاه متعلق به زمان شاه تهماسب صفوي است بقعه سلطان محمد عابد مشتمل بر تالاري وسيع در ميان بنا و در فضاي ديگر در طرفين است . گنبد زيبا و كاشي كاري مزين به قلم شيوه اي عليرضا عباسي نيز بر فراز چهار طاقي مقبره قرار گرفته است اين بنا در زمين لرزه سال 1347 آسيب فراواني ديد اما در سالهاي اخير مجموعه مرمت و ساماندهي شده است .  
 

قلعه دختر شوراب :

اين قلعه سنگي در حدود 15 كيلومتري  شهر گناباد در روستايي به نام شوراب بر بلندي قرار گرفته است . وجه تسميه اين بنا به دليل انتساب  آن به «‌ناهيد » الهه آب و بركت و زيبايي است كه مورد پرستش و احترام ايرانيان در آيين پيش از اسلام بوده است . قلعه دختر شوراب گناباد از ابنيه دوران ساساني و مركب از سه فضاي معماري است كه تمامي آنها به صورت برآمدگي بقاياي ساختماني از شرق به غرب بر روي محدوده قلعه بنياد شده است . بخش تحتاني آن مدخل قلعه به شمار آمده و مشتمل بر برج مدور ، رشته بلندي دالان هاي مسقف با ديوارهاي عريض و نيم برج هاي تقويت كننده است . قسمت فوقاني آن نيز اختصاص به تالار ها ، اطاق هاي وسيع و برج هاي مدور و نيم دايره اي داشته است . شواهد موجود حاكي  از اين است كه اين قلعه در دوران اسلامي مرمت شده و گسترش يافته است .
 

مزار امامزاده احمد (ع)

بناي آرامگاه شاهزاده سلطان احمد ابن موسي الكاظم ( ع‌) در 35 كيلومتري شرق گناباد نزديك به روستاي بيمرغ واقع است . بقعه با طرح و نقشه هشت ضلعي كه گنبد بر فراز آن ايجاد شده در ميان محوطه اي مشجر قرار گرفته است . بر پيرامون ديوار فضاي داخلي بنا كتيبه اي قرآني به چشم مي خورد كه به خط ثلث نگارش يافته است . به درستي روشن نيست اولين بقعه درچه تاريخي بر پا شده اما سنگ قبر موجود در فضاي معماري بنا حاوي تاريخ 1053 هـ . ق حاكي از آن است كه در دوره صفويه و مقارن با اين عصر بقعه اي در اين مكان وجود داشته و مرحوم حاج حسنعلي بيك آن را مرمت كرده است .

مدرسه علميه (نجوميه )

بناي اين مدرسه در كوي شرقي شهر گناباد در مجاورت يكي از سردرهاي ورودي مسجد جامع اين شهر واقع است . اين مدرسه از يادگاري هاي معماري اسلامي در دوره صفويه است ، كه نشان دهنده ارج و مقام علم و دانش در اين شهر در زمان خود است كه به دليل تدريس علم نجوم و افلاك در اين مكان به مدرسه نجوميه نيز مشهور است . معماري مدرسه شامل هشتي ورودي ، دالان ، صحن ، و حجره هاي پيرامون آن است . اين بنا در دوران قاجار تغيير يافته و مرمت شده است .
بقعه كمر زيارت :

ارتفاعات موسوم به « كمر زيارت »‌به عنوان مكان تفرجگاهي و زيارتگاه در 45 كيلومتري شمال گناباد واقع شده است . بر راس يكي از اين بلندي ها بنايي است آجري و جديد الاحداث كه منسوب است به مقبره امازاده يحيي بن محمد بن موسي بن جعفر . در منتهي اليه جاده متصل به اين ارتفاعات در مكاني كه كوه ها بهم مي رسند با استفاده از سنگ پله هايي را براي دسترسي به هم مكان آرامگاه ايجاد نموده اند . امروزه كمر زيارت استراحتگاه و محل تفريحي مناسب براي اهالي گناباد به شمار مي آيد .